Demir besin maddeleri arasında belki de hakkında en çok araştırma yapılan ve etkileri en iyi bilinenidir. Dünya üzerindeki hemen hemen tüm canlı organizmaların hayatının devamında kilit rol oynar. İnsanlarda da yüzlerce protein ve enzim için elzem bir maddedir.
Dr. Alper Mumcu
Kadın Hastalıkları Ve Doğum Uzmanı
Oksijen taşınması ve depolanması: Biyolojik açıdan önemli olan pekçok molekül içeriğinde heme (hem) adı verilen ve demir içeren bir maddeyi barındırır. Bunlar arasında hemoglobin ve myoglobin bu tür maddelere örnektirler ve oksjenin taşınması ile saklanmasında rol alırlar. Hemoglobin kırmızı kan hücrelerinin (alyuvar, eritrosit) yapısında yer alır ve vücuttaki demirin yaklaşık üçte ikisini barındırır. Hemoglobinin görevi akciğerlerden aldığı oksijeni diğer dokulara taşımaktır. Myoglobin ise kaslarda kısa süreli oksijen depolanmasını sağlar. Öte yandan hücresel düzeyde enerji üretiminde yer alan ve sitokrom adı verilen maddeler yaşamın devamı için elzemdir. Sitokromlar da heme yani demir içeren maddelerdir. Dolayısıyla demir enerji üretimi ve depolanmasında da önemli rol üstlenir.
Demirin vücutaki bir başka görevi de antioksidasyondur. Yani zararlı veya toksik olabilecek maddelerin zararasız hale dönüştürülmesi de demir yardımıyla olur.
DNA sentezi de demire bağımlı bir olaydır. Bu nedenle demir büyüme, üreme, yara iyileşmesi ve bağışıklık gibi pekçok olayda kilit fonksiyon üstlenir.
Demir ve diğer mineral ve vitaminler ile olan ilişkisi
A Vitamini: A vitamini eksikliğinin demir eksikliğine bağlı anemi (kansızlık) riskini arttırdığı bilinmektedir. A vitamini desteği çocuk ve hamile kadınlarda demir eksikliği anemisinin tedavisini kolaylaştırmaktadır.
Demir eksikliği
Demir eksikliği tüm dünyada en sık gözlenen beslenme bozukluğudur. Demir eksikliği 3 değişik şekilde olabilir.
1. Demir depolarının boşalması
2. Erken fonksiyonel demir eksikliği: Fonksiyonel demir azalmış ve kırmızı kan hücrelerinin yapımı azalmıştır ancak klinik olarak anemi mevcut değildir.
3. Demir eksikliği anemisi: Kırmızı küre üretimini sağlayacak yeterli demir yoktur. Kırmızı küreler olması gerekenden daha küçüktür ve hemoglobin içerikleri azalmıştır. Hastalarda anemiye bağlı halsizlik, yorgunluk, çabuk yorulma, çarpıntı, yaraların zor iyileşmesi, dudak kenarlarında yaralar, yutma güçlüğü, soğuk intoleransı gibi yakınmalar ortaya çıkar.
Kimler yüksek risk altındadır?
• Yenidoğanlar ve 6 ay 4 yaş arası çocuklar: Zamanında doğan bişr bebeğin demir depoları onu 6 ay kadar idare edebilir ancak daha sonra eğer yeterli demir almıyorsa anemi ortaya çıkabilir.
• Ergenlik dönemi: Hızlı büyümenin olduğu bu dönemde adet kanamaları ile birlikte görülen kan kaybı demir eksikliği anemisi açısından risk taşır.
• Gebelik: Hem bebek ve plasenta hem de artan kan hacmi nedeni ile gebelik döneminde demir eksikliğine sık rastlanır.
• Kronik kan kaybı:
• Vejeteryan beslenme: Hayvansal gıdalarda bulunan demirin emilimi çok daha etkili ve kolay olmaktadır.
Günlük gereksinim ne kadardır?
Kişilerin yaş gruplarına göre gereksinim duydukları demir miktarları 2001 yılında yeniden belirlenmiştir.
Yaş Erkek (mg/day) Kadın (mg/day)
0-6 ay 0.27 0.27
7-12 ay 11 11
1-3 yaş 7 7
4-8 yaş 10 10
9-13 yaş 8 8
14-18 yaş 11 15
19-50 yaş 8 18
51 ve yukarısı yaşlar 8 8
Hamileler – 27
Emzirenler (18 yaşından küçük) – 10
Emzirenler (18 yaşından büyük) – 9

Demir eksikliğinin etkileri nelerdir?
• Demir eksikliği kandaki hemoglobin konsantrasyonunun azalmasına ve kanın oksijen taşıma yeteneğinin düşmesine neden olarak halsizlik, çabuk yorulma, iş kapasitesinde azalma gibi yakınmalara neden olur.
• Yapılan pek çok çalışma, hamilelik döneminde görülen şiddetli anemi varlığında bazı komplikasyonların daha fazla ortaya çıktığını göstermektedir. Bunlar arasında en önemlileri bebekte düşük doğum ağırlığı ve erken doğumdur. Hatta çok şiddetli anemi anne ölümlerine dahi neden olabilir.
●Bu nedenle hamilelik takiplerinin ve hamilelikteki doktor kontrollerinin önemli amaçlarından birisi anne adayında kansızlığı önlemektir.
• Demir aynı zamanda bağışıklık sisteminin de sağlıklı ve etkili işlev görmesi açısından son derece önemli bir mineraldir.
Demir kaynakları nelerdir?
Besinler: Besinlerde ya da vitamin ilaçlarında bulunan demirin emilimi kişinin demir gereksinimine ve demirin “heme” formunda olup olmamasıyla yakından ilişkilidir. Heme formunda olan demirin emilimi heme formunda olmayan demire göre çok daha kolay ve etkili olmaktadır. Bu iki demir formunun sindirim sisteminden emilim mekanizmaları farklıdır. Öte yandan anemik olan ya da demir depolarında eksiği olan kişilerde, diet yolu ile alınan demir daha fazla oranda emilir.
Heme formundaki demir: Heme formundaki demir daha çok hemoglobin ve myoglobin içeren maddelerden alınır. Bunlar et, balık ve kümes hayvanları gibi hayvansal besinlerdir. Heme formundaki demir diet ile alınan demirin %10-15’ini oluştursa da günlük emilen demirin yaklaşık üçte biridir. Heme formunda olmayan demirin emilimi pek çok faktörden etkilense de heme demirinin emilimi pek etkilenmez.
Heme formunda olmayan demir: Bazı bitkisel besinler, süt ve süt ürünleri ve yine et de heme olmayan demir kaynaklarıdır. Aynı öğünde alındığında pek çok madde heme olmayan demirin emilimini etkiler. Örneğin C vitamini ferric demiri ferröz demire indirgeyerek emilimini arttırır. Benzer şekilde sitrik asit, malik, tartarik ve laktik asit gibi organik asitler de demir emilimini arttırmaktadırlar.
Öte yandan pirinç ve baklagillerin içinde bulunan fitik asit çok düşük miktarlarda bile demir emilimini %50 oranında azaltmaktadır. Soya fasulyesi, mercimek gibi bazı besin maddelerinde bulunan demirin sadece %2’si vücut tarafından emilebilir.
Yine bazı sebze, meyve ve kahve ile çay gibi içeceklerin içinde bulunan polifenoller de heme formunda olmayan demirin emilimini olumsuz yönde etkilerler.