Çalışma prensibi basit olan gaydanın, ilk üretildiği tarih ve yer hakkında farklı iddialar vardır. Bunun sebebi basit bir gaydanın yapımının bir koyun, keçi derisi ve kaval ile mümkün olmasıdır. Bu gerekçe, gaydayı çok farklı bölgelerdeki insanların birbirlerinden habersiz şekilde üretebilmiş olmasıyla bile açıklayabilir.
Günümüzde kullanılan çeşidi, tulum üzerine oturtulmuş dört düdük ve bir nefes borusundan oluşur.
Bazı gayda çeşitleri oturarak bazıları da ayakta çalınabilecek şekilde tasarlanmıştır. Farklı büyüklükte olanlarına, sert ya da yumuşak seslilerine rastlanabilir. Birleşilen ortak nokta kötülükten korunmak için gayda üzerine nazar boncukları, kurdele ve ayna bağlanmasıdır.
Üflemeli bir enstrüman olan gaydanın birçok farklı şekli ve farklı adlandırması mevcut olsa da hepsinin çalışma prensibi temelde aynı sisteme dayanır. Kolun altına alınan tulum, nefes borusu ile hava doldurulduktan sonra dirsekle sıkıştırılarak hava gayda üzerindeki düdük borularına gönderilir. Kulakçık biçimindeki parçanın ucunda bulunan supap sayesinde bu havanın titreşimi melodik bir ses çıkarır. Düdük borularının üzerindeki deliklerin açılıp kapatılmasıyla da istenilen nota elde edilir. Bir adet düdük borusundan gerçek ses çıkar. Diğer üç düdük borusundan ise harmonik eşlik edilir. Bu da gaydanın çok sesli bir çalgı olmasını sağlar.
İskoçların milli çalgısı olarak bilinse de Bulgarlar, Arnavutlar ve Makedonlar da milli çalgı statüsünde değer verir. Bunun yanı sıra birçok Akdeniz ülkesinde olduğu gibi İrlanda, İngiltere, Polonya, Almanya, Avusturya, Hollanda, Macaristan, İsveç ve Hindistan’da da tanınmaktadır.
Türkiye’de tulum olarak adlandırılan enstrüman ise gaydanın en eski formlarından biridir. Tulum, Kelt dilinde rüzgar, fırtına kelimelerinden türetilmiş bir sözcüktür. Kültür ve Turizm Bakanlığı’na göre Trabzon, Rize, Erzurum, Kars, Kuzey ve Güney Anadolu ve Trakya’ya özgü bir çalgı aletidir.
Bu enstrümanın en önemli özelliği ise savaş aleti sayılarak yasaklanan ilk ve tek enstrüman olmasıdır. İskoçlar gaydayı savaş esnasında askerlerinin cesaretini arttırmak savaş çağrısı yapmak için kullanmışlardır. Bu sebeple 1746 yılında İngilizlerin İskoçya'yı istilası sonucu kılıç gibi savaş aletlerinin yanında gayda da yasaklanmıştır. Bu cesaretlendirici özelliğinden dolayı olsa gerek gayda hala çeşitli filmlerde vazgeçilmez bir enstrüman olarak kullanılır.