Haiku, Japon edebiyatında geleneksel bir şiir türüdür. Dünyanın en kısa şiirleri haikularla oluşturulur. Haiku şiirleri toplamda 17 heceden ve üç satırdan oluşur. Japonlar da hece sistemi ile yazdıkları için Türkçede açıklaması bu kadar basit oluyor. 17 hece (nefes) bu üç satıra (soluk) genelde 5-7-5 şeklinde dağılır; fakat bu kalıbı değiştirerek yazan ustalar da vardır. Japon edebiyatında en önemli temsilcileri Matsuo Başo, Yosa Buson, Kobayaşi İssa ve Masaoka Şiki’dir. Başo’nun tüm haikuları Oruç Aruoba tarafından Türkçeye çevrilmiştir. Türk edebiyatında ise Oruç Aruoba haikuyla ilgilenmiş; çevirilerin yanısıra kendi haikularını da üretmiştir. Ayrıca Türkiye’de Garip akımının da haikudan etkilendiği söylenmektedir. Orhan Veli Kanık’ın yazdığı haikular da mevcuttur.
Haiku içeriği konusunda daha çok doğaya bağlıdır. Mevsimler haikularda büyük önem taşır; bu yüzden haiku yazarı ki bu durumda ona haijin diyebiliriz, haikuda geçen mevsimi ifade etmek için temel öğeleri belirtmeye çalışır. Başo’dan yola çıkarsak, Başo haikularına gölleri, nilüferleri, kurbağaları, ağaçları ve sazları taşır. Japoncanın yazımı gereği haikunun dizeleri üç sütun halinde yan yana durur. Bu sütunların altına Başo zaman zaman ilgili çizimler de karalamış ve haikusunu bu çizimlerle süslemiştir.
Haiku yazımındaki önemli elementlerden bahsetmek gerekirse:
İlki şüphesiz ki yukarıda belirtildiği gibi mevsim adı (kigo) kullanma kuralıdır. Burada mevsim adını doğrudan okuyucuya ulaştırmak mümkün olabileceği gibi, o mevsimi çağrıştıran herhangi bir şey de kullanılabilir, mevsimine göre açan çiçekler, ortaya çıkan böcekler, bir kuş ya da bir ağaç olabilir.
Haiku yazımının ikinci kuralı ise kesme sözcüğü (kireji) kullanmaktır. Bunlar Japon dilince “ya”, “kana” ve “keri” sözcükleriyle oluşturulan bağlamlardır. Bu bağlamlar genelde Türkçeyle yakınlık gösterir ve ünlem olarak ortaya çıkarlar. “Ya” şaşkınlık, hayranlık, şüphe, kararsızlık, hatta soru kipi bile oluşturabilecek bir sesi yansıtır; kaldı ki Türkçedeki “ya”nın kullanımıyla benzerlik gösterir. “Kana” daha çok “işte” anlamını taşır. “Keri” ise “öyle”, “bile”, “hani” gibi sözlerle ifade edilebilir. Yani, Türkçe bir haiku yazarken bu tarz sözcükleri kullanmak hem sesleri bağlamaya yardımcı olacak hem de haikunuzu pekiştirecektir.
Üçüncü kural ise haikunun şakacı oluşunu kapsar, bu haikunun ismine de yansımıştır. Bu şakacılık daha çok beklenmedik bir durumdayken şaka yapabilmeyi içerir. Haikularda bir ağıtın içerisine dahi şakalar sızabilir. Bu şiirin nüktedanlığını gösterir.
Son olarak da haikunun en çok etkilendiği şeyin Zen olduğunu unutmamak gerekir. Zen, yaşamın amacını, ölümün gerçekliğini, anlamı yansıtan bir inanıştır. Zene göre kişi yalnızdır ve Zen ona bu yalnızlıkta gerekli düşünselliği sağlar.
Bütün bu kurallarla birlikte haiku yazmak ve bunu tecrübe etmek sizin için artık zor olmayacaktır.
Bitirirken Orhan Veli’nin haikusunu da buraya iliştirelim:
Gemliğe doğru
Denizi göreceksin;
Sakın şaşırma.